Kalisz w niepodległej. Wystawa online Archiwum Państwowego

Fotografia członków Straży Obywatelskiej, 1918 r. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna, sygn. 14.

10 listopada 1918 r. odbyła się w Kaliszu konferencja kół wojskowych, w wyniku której utworzono Sztab Wojskowy Ziemi Kaliskiej, składający się z działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej, jak i Straży Obywatelskiej, powołanej do zaprowadzenia w mieście porządku. Szefem sztabu został por. Juliusz Ulrych. 11 listopada delegacja przedstawicieli sztabu udała się do komendanta garnizonu niemieckiego gen. von Sontaga i zażądała przekazania władzy. Przed pałacem gubernatorskim zebrały się tłumy mieszkańców Kalisza wznoszących okrzyki radości z odzyskania wolności przez Polskę. Sztab Wojskowy zajął gmach, a jeszcze tego samego dnia odbyły się dwa posiedzenia Rady Miejskiej. Na burmistrza wybrano Bronisława Bukowińskiego i uchwalono tekst odezwy do mieszkańców Kalisza.

12 listopada większość urzędów znalazła się w polskich rękach dzięki postawie oddziałów POW i Straży Obywatelskiej. Ówczesny naczelnik powiatu kaliskiego Konrad Hahn opuścił miasto, a od 14 listopada komisarzem rządu polskiego został Józef Zych. O ile wojska niemieckie opuściły Kalisz 13 listopada, o tyle powstał problem z przekazaniem Polakom terenu obozu w Szczypiornie. Niemcy usiłowali zatrzymać dla siebie inwentarz zgromadzony w magazynach, w tym także broń. Ostatecznie, bo kilkukrotnej wymianie pism, obóz udało się przekazać w ręce Polaków. Kalisz, choć formalnie wyzwolony, miał przed sobą niezwykle trudne zadanie. Trzeba było odbudować miasto doszczętnie zniszczone przez Prusaków w 1914 r. Wymagało to ogromnej determinacji miejscowych działaczy oraz pracy fizycznej prostych ludzi. Magistrat zatrudniał robotników przy odgruzowywaniu miasta i pracach budowlanych (w maju 1919 r. ich liczba wynosiła ponad 3300). Część funduszy na odbudowę pochodziła jeszcze z kasy niemieckiej. Od maja 1919 r. do 1921 r. postęp w odbudowie był możliwy dzięki funduszom ze Skarbu Państwa.

Fotografia Sztabu Straży Obywatelskiej, 1918 r. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna, sygn. 115.

Ekspozycja składa się z 22 archiwaliów, zgrupowanych w dwóch wątkach tematycznych - wydarzeń listopada 1918 r. oraz tych późniejszych. Otwierają ją fotografie sztabu i członków Straży Obywatelskiej w Kaliszu z listopada 1918 r. Najmłodszy dokument wytworzono 19 listopada 1919 r., a więc w rok po wypędzeniu z Kalisza Niemców. Stanowi on prośbę ówczesnego starosty kaliskiego skierowaną do władz lokalnych byłej guberni kaliskiej o wsparcie finansowe dla koniecznego uporządkowania archiwaliów ocalałych po wojennej zawierusze.

Wystawa składa się z 2 części: Listopadwe dni i To, co nastało później. Całą wystawę online można obejrzeć tutaj. 

Pismo Magistratu miasta Kalisza do Komisarza Rządowego na powiat kaliski z 24 czerwca 1919 r., w którym podano, że w grudniu 1918 r. w Kaliszu zamieszkiwało 37490 obywateli. W kwietniu 1919 r. Kalisz liczył 52486 mieszkańców. APK, Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 34, s. 37.

MIK za: Archiwum Państwowe, fot. zbiory AP