Do najstarszych i najlepiej zachowanych zabytkowych budowli w mieście należą kościoły. Za najstarsze (z początków XIII w.) uchodzą dwa, przebudowane w późniejszych epokach, kościół i klasztor o.o. Franciszkanów oraz kościół św. Mikołaja.
1. Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu
Świątynia została wzniesiona w latach 1253–1257 w stylu gotyckim z fundacji Bolesława Pobożnego w północno – zachodnim skraju ówczesnego Kalisza, w pobliżu fortyfikacji. Przez wiele lat ukazywała się, jako jeden z charakterystycznych i ważnych budynków dla podążających od tej strony do Kalisza wędrowców. Liczne przebudowy zatarły w znacznym stopniu jego pierwotną, wczesnogotycką bryłę. Początkowo zarządzana przez księży diecezjalnych, w 1358 r. mocą przywileju wydanego przez Kazimierza Wielkiego, trafiła pod opiekę kanoników laterańskich. W 1448 roku obok kościoła wzniesiono piętrowy budynek klasztorny, łącząc obie budowle krytym, arkadowym gankiem. Kolejne pożary w 1560, 1595, 1609, 1706 roku dokonały wielu zniszczeń w świątyni. W 1973 roku pożar ołtarza przyniósł stratę jednego z najpiękniejszych zabytków świątyni, obrazu ''Zdjęcie z krzyża'' z pracowni P. P. Rubensa. Do dziś okoliczności tego zdarzenia budzą wielkie kontrowersje, gdyż przypuszcza się, że obraz został skradziony. Katedra kryje w swoim wnętrzu jedno z najcenniejszych malowideł epoki modernizmu, piękną polichromię pędzla Włodzimierza Tetmajera. Malowidło powstało w 1909 r. na zamówienie ówczesnego gospodarza świątyni, ks. Stanisława Sobczyńskiego. Zdobi kaplicę Matki Bożej Pocieszenia. Sam autor z zadowoleniem pisał ”stworzyłem dzieło pomnikowe”.W kościele znajdują się liczne tablice upamiętniające ważne postacie związane z Kaliszem, to tu został ochrzczony Adam Asnyk, a ślub brała Maria Konopnicka. Na mocy decyzji Ojca Świętego Jana Pawła II, od chwili ustanowienia diecezji kaliskiej w 1992 r., pełni funkcję katedry.
2. Sanktuarium Serca Jezusa Miłosiernego w Kaliszu
Historia kościoła i klasztoru sięga II połowy XV w. i wiąże się ze sprowadzaniem do Kalisza o.o. ojców bernardynów (ok.1465 r.).
Pierwotny klasztor zbudowany był z drewna, a kościół z tzw. muru pruskiego. Ze względu na wylewy rzeki i mało odporny budulec, pod koniec XVI w. bernardyni przystąpili do budowy nowego, istniejącego do dzisiaj zespołu klasztornego. Bryła kościoła klasztornego pw. Nawiedzenia NMP jest skromna, bezwieżowa i pozbawiona ozdób. Świątynia jest jednonawowa, z wyraźnie wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym wielobocznie, węższym i niższym od dwukrotnie dłuższej, czteroprzęsłowej nawy głównej. Wnętrze, dzięki wspaniałej polichromii, która wypełnia całe sklepienie oraz prezbiterium i nawy kościoła jest przebogate.
Późnobarokowa polichromia iluzjonistyczna daje wrażenie trójwymiarowości. Na sklepieniu widnieje Maryja otoczona anielskimi chórami. Autorem fresków był znakomity zakonny artysta, bernardyn brat Walenty Żebrowski, autor m.in. malowideł ściennych w warszawskim kościele św. Anny. W świątyni znajduje się słynny obraz Jezusa Miłosiernego namalowany pod dyktando bł. Michała Sopoćko. W 1998 r. kościół oo. Jezuitów został ogłoszony pierwszym w świecie Sanktuarium Serca Jezusa Miłosiernego. Dla mieszkańców Kalisza kościół Jezuitów miał szczególne znaczenie w latach 80-tych. To tu skupiła się cała „solidarnościowa” opozycja, a trwałym śladem tamtych czasów jest dramatyczny pomnik katyński w ogrójcu Jezuitów.
3. Cerkiew Prawosławna Świętych Apostołów Piotra i Pawła
Cerkiew Prawosławna pw. św. app. Piotra i Pawła została wzniesiona w latach 1929 -1930 w stylu neoromańskim, według projektu architekta Michała Zenowicza. Do jej budowy wykorzystano materiały z rozebranego w latach dwudziestych ubiegłego stulecia, pięciokopułowego soboru Pietropawłowskiego, który był dla kaliszan symbolem zaborcy. Monumentalna cerkiew katedralna w 1877 r. na polecenie władz carskich zlokalizowana została w jednym z najbardziej reprezentacyjnych punktów Kalisza – nieopodal kolegiaty św. Józefa, w miejscu gdzie obecnie stoi budynek dawnego Domu Towarowego. W 1928 r. rozpoczęto budowę cerkwi na ul. Niecałej, pod kierownictwem inż. Alberta Nestrypke. W dniu 7 kwietnia 1929 r. nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego, a we wrześniu 1930 r. oficjalnie oddano cerkiew do użytku wiernych. W czasie II wojny światowej kościół p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła był ostoją dla wszystkich osób wyznania prawosławnego przebywających w Kaliszu. We wnętrzu skromnej świątyni przy ul. Niecałej 1 umieszczono ikonostas, otaczaną kultem ikonę Matki Boskiej Tychwińskiej, sprzęt liturgiczny i wyposażenie pochodzące z rozebranego soboru. W latach 1999-2004 przeprowadzono zewnętrzny remont cerkwi. W roku 2004 cerkiew została podświetlona. Położona wśród parkowej zielni do dziś służy wyznawcom prawosławia i jest jedyną cerkwią w tej części Wielkopolski.
4. Narodowe Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu – Bazylika kolegiacka Najświętszej Maryi Panny
W 1303 roku arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka erygował drugą parafię miasta kolacyjnego pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. W połowie XIV wieku, na miejscu kościoła drewnianego wzniesiono świątynię murowaną, która w gotyckiej postaci przetrwała przez prawie cztery wieki. W 1359 roku otrzymała godność kolegiaty. W 1798 roku dawna kolegiata została wyniesiona przez papieża Pawła VI do godności Bazyliki Mniejszej. Wyjątkowe miejsce w dziejach kościoła zajmuje dziś wotywny obraz Świętej Rodziny (1670 r.). Obraz ten od prawie trzech wieków otaczany jest wielkim kultem – należy do najstarszych na świecie koronowanych obrazów św. Józefa, a kaliskie sanktuarium jest najstarszym sanktuarium, poświęconym kultowi tego świętego. W bocznej nawie bazyliki znajduje się ołtarz, z późnogotyckim poliptykiem Mistrza z Gościszowic, zwanego ten poliptykiem kaliskim. Liczne pielgrzymki przybywające do sanktuarium mogą zwiedzić skarbiec, który przez wieki zgromadził wiele cennych pamiątek np.: romańską patenę Mieszka III, gotycki kielich Kazimierza Wielkiego czy gotycki obraz „Matka Boska Ab igne”, zabytkowe szaty liturgiczne, naczynia i przybory liturgiczne wykonane ze szlachetnych kruszców. Nie bez powodu, w dawnych dokumentach, kolegiatę nazywa się świątynią prześwietną” lub „znamienitą” – od początku jej ranga w archidiecezji (gnieźnieńskiej), a od 1818 w diecezji (kujawsko-kaliskiej) była zawsze bardzo wysoka. Rezydowali przy niej arcybiskupi, odwiedzali i obdarowywali monarchowie, znajdowała w jej podziemiach miejsce ostatniego spoczynku szlachta, miejscowe duchowieństwo i najbogatsze mieszczaństwo.
5. Kościół pod wezwaniem śś. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa – znany mieszkańcom Kalisza jako Kościół Garnizonowy
Kościół zbudowany został w końcu XVI w., w latach 1592 – 1597 z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Stanisława Karnkowskiego. Wzniesiony został dla Jezuitów i według projektu jezuity – znakomitego architekta Giovanniego Marii Bernadoniego. Architekt skierowany został przez władze zakonne na tereny Rzeczpospolitej z Rzymu. Kościół powstał jako najważniejszy element wspaniałego kompleksu zabudowań jezuickich mieszczących kolegium właściwe i gmachy szkoleń. Jest jednym z najstarszych kościołów jezuickich w Polsce, naśladujących rozwiązania IL Gesu – świątyni, która zapowiadała styl barokowy. W nawiązaniu do rzymskiej świątyni, wewnątrz pierwotny kościół trzynawowy, czteroprzęsłowy, bazylikowy z emporami przedstawiał, podobnie jak dziś, jasną, jednolitą, obszerną przestrzeń nawy i prezbiterium przykrytą kolebkowym sklepieniem. Na początku XVII w. w wieży kościoła urządzono pierwsze w Polsce profesjonalne obserwatorium astronomiczne, w którym pracował flamandzki uczony i jezuita Karol Malapert. Wnętrze świątyni jest miejscem spoczynku wybitnych osobistości z życia społecznego. Pochowany tutaj został fundator kościoła prymas Stanisław Karnkowski, a także Krzysztof Czarniecki, ojciec hetmana polnego koronnego Stefana Czarnieckiego. Świetność jezuickiego kościoła trwała do kasaty zakonu jezuickiego w 1773 roku. W 1797 roku, prymas Polski Ignacy Krasicki przekazał pojezuicki kościół kaliskiej gminie ewangelickiej. Ewangelicy przekształcili wnętrze kościoła do własnych potrzeb liturgicznych. Usunęli ołtarze boczne, pozostawiając jedynie ołtarz wielki, usuwając jednocześnie figury świętych. Zamurowano zbędne przejścia do zabudowań dawnego kolegium i szkoły jezuickiej, a także przebudowano część kościoła od strony wejścia głównego, wykonując nowe wejście na empory. Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku kościół oddano katolikom a z czasem przeznaczono na kościół garnizonowy. Obecnie kościół jest siedzibą Rzymskokatolickiej Parafii Ordynariatu Polowego pw. św. Wojciecha i św. Stanisława. Pod koniec roku 2019 zakończył się remont świątyni, a także konserwacja i restauracja jej wnętrza. Wykonane prace konserwatorskie i restauratorskie przywróciły barokową kolorystykę i charakter wnętrzu kościoła, a odkryte polichromie opowiadają o życiu zakonnym jezuitów.
6. Kościół Franciszkański pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika
Kościół ten jest najstarszą świątynią zakonną w Kaliszu oraz pierwszą świątynią franciszkańską w Wielkopolsce. Ufundowany został w 1256 roku przez księżnę Jolantę jako drewniany budynek. Rok później książę kaliski Bolesław Pobożny wskutek próśb swojej małżonki podjął decyzję o ufundowaniu murowanego kościoła w miejscu drewnianego. Budowę świątyni rozpoczęto od prezbiterium i sąsiadującej z nim kaplicy. Pierwotnie prezbiterium służyło jako oratorium książęce Bolesława Pobożnego. Kościół – jeszcze jako drewniany – był jednym z pierwszych który otrzymał wezwanie św. Stanisława Biskupa Męczennika, wkrótce po jego kanonizacji św. Stanisława w roku 1253. Kazimierz Wielki w roku 1339 otoczył świątynię i klasztor murem fortecznym oraz dokonał gruntownej przebudowy kościoła z typu bazylikowego na halowy.
Z tego okresu pochodzi znajdująca się po stronie zachodniej klasztoru zakrystia ze skarbcem oraz refektarz zwany od fundatora “kazimierzowskim”. Świątynia została poważnie zniszczona w czasie pożarów w 1537 i 1559 roku. Na początku XVII wieku przebudowana pod kierunkiem włoskiego architekta Albina Fontany. We wnętrzu uwagę zwraca wyjątkowa ambona w kształcie łodzi, która pochodzi z 1862 roku. Po usunięciu z Kalisza ostatnich franciszkanów (1902), kościołem opiekowali się rektorzy wyznaczeni przez władzę diecezjalną. 20.09.1918 roku do swej dawnej siedziby powrócili zakonnicy i rozpoczęli restaurację kościoła. Szczególne nasilenie prac przy remontowaniu kościoła miało miejsce w roku 1922 i następnie w 1934. Gruntowną restaurację wnętrza kościoła, wraz z odnowieniem wszystkich ołtarzy, przeprowadzono w latach 60-tych XX w. Kolejne kompleksowe prace konserwatorskie i restauratorskie przeprowadzone były w latach 2017-2018. Podczas prac remontowych pod tynkiem odkryto fresk przedstawiający postać św. Krzysztofa. Malowidło datowane na przełom XIII/XIV wieku, ma około 16 metrów wysokości i prawdopodobnie jest największe w Polsce, a może i w Europie. W tej chwili trwają prace konserwatorskie. Po renowacji będzie to kolejna atrakcja turystyczna naszego Miasta.
7. Poreformacki kościół pw. św. Józefa i Piotra z Alkantary, znany mieszkańcom Kalisza jako kościół Sióstr Nazaretanek
Kościół zbudowany został w latach 1665-1673 dla sprowadzonych w 1631 r. do Kalisza ojców reformatów. Pierwotnie kościół i klasztor był drewniany. Powstał z fundacji Marcina Wierusz Kowalskiego i Anny Sulmowskiej.
Obok kościoła znajduje się kaplica cmentarna św. Jana Nepomucena z lat 1717-1736. Świątynia ma jednonawowe wnętrze z wyodrębnionym węższym prezbiterium. Zachowało się jednolite wyposażenie wnętrza autorstwa snycerza Józefa Eglauera oraz rokokowy wystrój z obrazami autorstwa ojca Bonifacego Jatkowskiego. W latach 1728-1731 z fundacji chorążego poznańskiego Piotra Sokolnickiego do nawy kościoła dobudowana została Kaplica Matki Boskiej Rycerskiej (zwaną też Kaplicą Żołnierską). Kościół jako jedyna kaliska świątynia został znacznie uszkodzony w 1914 r., podczas barbarzyńskiego palenia i burzenia Kalisza dokonanego przez wojska pruskie. Odbudowany został w latach 1919-1921 przez zgromadzenie sióstr nazaretanek, które objęło zespół klasztorny. W czasie II wojny w klasztorze ulokowano zakład germanizacyjny Gaukinderheim dla polskich dzieci wywożonych do Rzeszy. Na murze świątyni znajduje się płaskorzeźba poświęcona ich pamięci, a także pamięci zamordowanego tam 14-letniego Zygmunta Światłowskiego. Autorem dzieła jest Wiesław Andrzej Oźmina, kaliski rzeźbiarz.
8. Kościół św. Gotarda
Po przyłączeniu Rypinka do Kalisza, w 1906 roku zaszła potrzeba budowy nowej świątyni. Na miejscu drewnianego kościołka, około 1910 roku powstał neogotycki, murowany kościół. Jego obecny wygląd jest wynikiem gruntownej przebudowy w latach 1935-37. Zgodnie z projektem profesora Politechniki Warszawskiej, Adolfa Buraczewskiego, dodano boczne nawy, postawiono większe prezbiterium, zmodyfikowano wieżę, dodając niezwykle oryginalny balkon. Kościół od początku swojego istnienia miał szczęście do niezwykle energicznych i odważnych duchownych. W 1922 roku proboszczem zostaje ks. Stefan Martuzalski. Niedawno utworzonej parafii nie było stać na powiększenie kościoła. Przeciwności nie zraziły księdza, wyruszył on do Ameryki , aby tam zebrać potrzebne fundusze. W czasie okupacji Ksiądz Martuzalski wielokrotnie ryzykował własne życie w obronie innych, pełnił też funkcję tajnego wikariusza generalnego, czyli zarządcy diecezji włocławskiej. Kolejnym niezwykłym proboszczem parafii był ksiądz Józef Sieradzan (1912 – 1996), człowiek o nieugiętej osobowości i żarliwym patriotyzmie, kapelan Powstania Warszawskiego, który do dziś pozostał w pamięci nie tylko parafian ale i pozostałych mieszkańców Kalisza. W 2008 roku Zespół Szkół Techniczno-Elektronicznych, znajdujący się na terenie parafii, otrzymał imię Księdza Sieradzana, a obok budynku szkoły ufundowano obelisk poświęcony jego pamięci.
9. Kościół drewniany pod wezwaniem św. Wojciecha na Zawodziu
Ta istniejąca do dnia dzisiejszego świątynia to efekt prac budowlanych wykonanych przez cieślę Jana Kejnera w roku 1798. Na miejscu wcześniejszej, powstała skromna, jednonawowa, oszalowana, drewniana świątynia zwieńczona sygnaturką. Fundatorem tego przedsięwzięcia był, wspierany przez mieszkańców Zawodzia, garncarz Sebastian Zieliński. Ciekawostką jest to, że w XIX wieku znajdowało się na terenie świątyni wiele cennych zabytków, niechcianych w innych kościołach lub uważanych za niepotrzebne.
Tak więc swego czasu trafiły tu z kościoła pojezuickiego przejętego przez ewangelików figury jego patronów: świętych Stanisława i Wojciecha oraz portret arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego. Natomiast z kaliskiej kolegiaty przeniesiono tu między innymi obraz „Suplikacje do świętego Józefa” oraz uważany obecnie za jeden najcenniejszych zabytków Kalisza poliptyk „Mistrza z Gościszowic”. Z nielicznych elementów jego wyposażenia na szczególną uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny, którego centralnym elementem jest figura patrona świątyni. Wzorowano ją na rzeźbie świętego, znajdującej się w zabranym poliptyku „Mistrza z Gościszowic”. Poniżej św. Wojciecha znajduje się obraz Matki Boskiej Śnieżnej datowany na rok 1619. Obraz ten przesłonięty jest malowidłem przedstawiającym Chrystusa w drodze do Emaus. Całość ołtarza uzupełniają figury św. Piotra i Pawła, Michała Archanioła, św. Floriana oraz dwóch aniołów. Skromną, pastelową polichromią pokryto ściany świątyni w roku 1870. Z tego samego okresu pochodzi też neogotycka ambona i ławka oraz chór z imitacją prospektu organowego. Swego czasu w kościółku odkryto kamienną płytę, którą uważa się za płytę nagrobną z grobowca księcia Mieszka III Starego. Jako cenny zabytek została ona umieszczona w kaliskim muzeum. Pozostawiono natomiast w kościółku na Zawodziu romańską kamienną chrzcielnicę, którą najprawdopodobniej na początku XX wieku odnaleziono na terenie sąsiedniego grodziska. W roku 1998 obok kościoła wzniesiono drewnianą dzwonnicę, w której umieszczono dzwon „Głos Sumienia”. Ufundowany przez mieszkańców parafii św. Gotarda dzwon rok wcześniej poświęcił papież Jan Paweł II, podczas swojej wizyty w grodzie nad Prosną.
Więcej informacji pod linkami:
https://www.kalisz.pl/dla-turysty/zabytki/page,3
https://www.kalisz.pl/dla-turysty/zabytki/page,4
kalisz.pl, fot. archiwum UM Kalisza, Tomasz Cieślak, Kalisz by Dron
Napisz komentarz
Komentarze